چالش‌‌های حفاظت از گونه بومی سنجاب ایرانی (Sciurus anomalus) در جنگل‌‌های بلوط زاگرس

نویسندگان

دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

حفاظت از محیط‌زیست قبل از هر چیز نیازمند کسب دانش کافی از اجزای بوم سازگان و کنش متقابل میان آن ها است. سنجاب ایرانی به عنوان یکی از پستانداران مهم جنگل‌‌های زاگرس به زیستگاه‌‌های جنگلی وابسته است. وضعیت حفاظتی این گونه در ایران مورد بررسی قرار نگرفته و در پایگاه داده اتحادیه جهانی حفاظت  (IUCN)در رده بندی کمترین نگرانی قرار دارد. در حال حاضر این گونه بومی با تخریب گسترده جنگل زاگرس به دلایلی از جمله تغییرات آب و هوایی، آفات و بیماری‌‌ها، پروژه‌‌های ساختمانی، چرای دام، تغییر کاربری اراضی و نظیر آن روبرو است. در مجموع، اطلاعات کمی در مورد تاریخچه تکاملی، محدوده پراکنش جغرافیایی، وضعیت بوم‌‌شناختی، الگوی توزیع و شرایط زیستی این گونه وجود دارد و اثرات تخریب جنگل‌‌های زاگرس بر روی این گونه معلوم نیست. مهمترین عوامل تهدید برای این گونه جنگل‌‌زدایی، شکار و کشاورزی در اراضی جنگلی هستند. در سال‌‌های اخیر متاسفانه این گونه با ارزش در ایران به حیوان خانگی تبدیل شده و به همین دلیل شکارچیان اقدام به شکار این گونه و فروش آن می‌‌کنند. با وجود اینکه در حال حاضر وضعیت حفاظتی این گونه مورد پژوهش قرار نگرفته اما پیش بینی می‌‌شود که با روند روبه افزایش تخریب جنگل‌‌های زاگرس، این گونه در آینده‌‌ای نه چندان دور در معرض تهدید قرار گیرد. در این مطالعه براساس مرور منابع صورت گرفته و اطلاعات موجود، مشکلات و چالش‌‌های موجود جهت حفاظت از سنجاب ایرانی مورد بحث قرار گرفته و خلاءهای پژوهشی در این رابطه مشخص گردیدند و در نهایت راه‌‌کارهای پژوهشی جهت حفاظت از این گونه بومی با ارزش ارایه شد.

کلیدواژه‌ها


اعتماد، ا. 1364. پستانداران ایران، جلد اول. انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست، 300 ص.
جزیره‌‌ای، م. ح. و ابراهیمی رستاقی، م. 1392. جنگل‌‌شناسی زاگرس. انتشارات دانشگاه تهران. 560 ص.
چمنی، ن. و کبودوندپور، ش. 1392. ارزیابی مطلوبیت زیستگاه سنجاب ایرانی (Sciurus anomalus) در جنگل‌‌های بلوط کردستان. سومین کنفرانس بین المللی برنامه‌‌ریزی و مدیریت محیط زیست. دانشگاه تهران.
خلیلی، ف. ملکیان، م. روجائی، ن. و همامی، م. 1395. ارزیابی زیستگاه سنجاب ایرانی (Sciurus anumalus) در منطقه جنگلی سروک استان کهکلویه و بویر احمد. مجله اکولوژی کاربردی. 5. 4. 15-24.
دشتی، س. محمدی، ح. هدایت زاده، ف. و درویشی، ز. 1394. بررسی چالش‌‌ها و وضعیت مدیریت جنگل‌‌های زاگرس. کنفرانس بین‌المللی یافته‌‌های نوین در علوم کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست. انجمن توسعه و ترویج علوم و فناوری نوین.
سازمان حفاظت محیط زیست. 1394. طرح بین المللی حفاظت از تنوع زیستی در سیمای حفاظتی زاگرس مرکزی. انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.
صادقی، م. 1392. آشکارسازی تغییرات زیستگاه سنجاب ایرانی در استان کردستان. پایان‌‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه صنعتی اصفهان. 100 ص.
فتاحی، م. لطفیان، ح. و فرخجسته، ح. 1373. بررسی جنگل‌‌های بلوط زاگرس و مهمترین عوامل تخریب آن. انتشارات موسسه تحقیقات جنگل‌‌ها و مراتع.300 ص.
کرمی، م. قدیریان، و ط. فیض‌‌الهی، ک. 1395. اطلس پستاندارن ایران. انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست. 288 ص.
گودرزی، ن. 1395. مطالعه بافت شناسی دستگاه ادراری در سنجاب ایرانی: یک رهیافت استریولوژیک. رساله دکتری، دانشگاه رازی کرمانشاه. 100 ص.
گویلیان، ه. 1394. مطالعه ساختار و تنوع ژنتیکی زیر جمعیت‌‌های سنجاب ایرانی در جنگل‌‌های زاگرس شمالی با استفاده از ژن سیتوکروم b. پایان‌‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه کردستان. 100ص.
مرادی، س. محمودی، ص. و صیاد، ش. 1395. زیستگاه‌‌های جنگلی مناسب برای حفاظت از سنجاب ایرانی در غرب استان کرمانشاه. فصلنامه محیط زیست جانوری. 8. 2. 33-41.
مروی مهاجر. م. 1385. جنگل‌‌شناسی و پرورش جنگل. انتشارات دانشگاه تهران 387 ص.
مظاهری. ی. 1394. مطالعه برش‌نگاری رایانه‌ای مقاطع عرضی، سهمی و پشتی سر سنجاب ایرانی(Sciurus anomalus). رساله دکتری، دانشگاه شهید چمران اهواز. 100 ص.
معربی. ع. 1393. مطالعه برش‌نگاری رایانه‌ای مقاطع عرضی و پشتی قفسه سینه و محوطه شکمی سنجاب ایرانی Sciurus) (anomalus. رساله دکتری، رساله دکتری، دانشگاه شهید چمران اهواز. 100 ص.
موسوی. ش. 1390. بررسی تنوع ژنتیکی در سنجاب ایرانی در جمعیت‌‌های زاگرس شمالی با استفاده از نشانگر ISSR. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه کردستان. 100ص.
هرینگتون. ف. فیروز. ا. 1355. راهنمای پستانداران ایران. انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست. 300 ص.
یزدیان. ف. 1379. تعیین گسترشگاه جنگل‌‌های بلوط در ایران. رساله دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات. 150ص.
Abi-Said, M. R. E.; Khoury, J.; Makhlouf, H.  & Amr, Z. S. 2014. Ecology of the Persian squirrel, Sciurusanomalus, in HorshEhden Nature Reserve, Lebanon. Vertebrate-zoology, 64 (1). 127-135.
Albayrak, U. & Arsalan, A. 2006. Contribution to the Taxonomical and Biological Characteristics of Sciurusanomalus in Turkey (Mammalia: Rodentia). Turk Journal Zoology, 30. 111-116.
Akhani, H. & Salimian, M. 2003. An extant disjunct stand of Pterocaryafraxinifolia (Juglandaceae) in Central Zagros (Iran). Willdenowia. 33. 113–120.
Blanga-Kanfi, S.; Miranda, H.; Penn, O.; Pupko, T.; DeBry, R. W. & Huchon, D. 2009. Rodent phylogeny revised: analysis of six nuclear genes from all major rodent clades. Evolutionary Biology, 9-71.
Frankham, R. 1995. Effective population-size adult-population size ratios in wildlife — a review. Genetical Research, 66. 95–107.
Frankham, R. 2005. Introduction to Conservation Genetics. Cambridge University Press. New York. pp. 640.
Gavish, L. 1993. Preliminary observations on the behaviour and ecology of free-living populations of the subspecies Sciurus anomalus syriacus(golden squirrel) on Mount Hermon- Israel, Journal of Zoology, .39. 275 – 280.
Grill, A.; Amori, G.; Aloise, G.; Lisi, A.; Tosl, G.; Wauters, L. & Randi E. 2009. Molecular phylogeography of European Sciurus vulgaris: refuge within refugia?. Molecular Ecology, 18. 2687–2699.
Hale, M. L.; Lurz, P. W. P.; Shirley, M. D. F.; Rushton, S.; Fuller, R. M. & Wolff, K. 2001a. Impact of landscape management on the genetic structure of red squirrel populations. Science. 293.
Hale, M. L.; Bevan, R. & Wolff, K. 2001b. New polymorphic microsatellite markers for the red squirrel (Sciurus vulgaris) and their applicability to the grey squirrel (Sciurus carolinensis). Molecular Ecology Notes, 1. 47–49.
Khalili, F.; Malekian, M.  & Hemami, M. R. 2016. Characteristics of den, den tree and sites selected by the Persian squirrel in Zagros forests, western Iran. Mammalia, 80(5). 567–570.
Kurki, S.; Nikula, A.; Helle, P. & Linden H. 2000. Landscape fragmentation and forest composition effect on grouse breeding success in boreal forests. Ecology, 81. 1985-97.
Mahan, C. G. & Yahner, R. H. 2000. Effects of forest fragmentation on behavior pattern in the eastern chimmunk (Tamiasstriatus). Canadian journal of zoology, 77. 1991-7.
Matsinos, Y. G. & PaPadoPoulou E. 2004. Investigating the viability of squirrel populations; a modelling approach for the Island of Lesvos- Greece, Natural Resource Modelling, 17. 423 – 444.
Oshida, T.; Arsalan, A.; & Noda, M. 2009. Phylogenetic relationships among the old world Sciurus squirrels. Folia Zoology, 58(1). 14–25.
Sagheb-Talebi, K.; Sajedi, T. & Pourhashemi, M. 2014. Forests of Iran: A Treasure from the Past, a Hope for the Future. Springer Dordrecht Heidelberg New York London.
Trizo, I.; Crestanello, B.; Galbusera, P.; Wuters, L.A.; Tosi. G.; Matthysen, E. & Hauffe, H. C. 2005.  Geographical distance and physical barriers shape the genetic structure of Eurasian red squirrels (Sciurus vulgaris) in the Italian Alps. Molecular Ecology, 14. 469-481.
Wauters, L.; Verbeylen, G.; Preatoni, D.; Martinoli, A. & Matthysen, E. 2010. Dispersal and habitat cuing of Eurasian red squirrels in fragmented habitats. Population Ecology, 52. 527–536.
Wauters, L. A.; Giovanni, A.; Gaetano, A.; Spartaco, G.; Paolo, A.; Andrea, G.; Maurizio, C.; Damiano, P. & Adriano, M. 2017. New endemic mammal species for Europe: Sciurus meridionalis (Rodentia, Sciuridae). Hystrix, 28 (1). 1–28.
Yiğit, N.; Colak, E.; Sozen, M.; Ozkan, B. & Ozkurt Ş. 2008. On the Turkish populations of Dryomysnitedula (Pallas, 1779) and Dryomyslaniger Felten and Storch. 1968. (Mammalia: Rodentia). Acta Zool. Acad. Sci. Hungaricae, 49. 147-158.
Zuhair, A. S.; Eid,  E.; Qarqaz, M. A. & Abubaker,  M. 2006. The Status and Distribution of the Persian Squirrel, Sciurusanomalus (Mammalia: Rodentia: Sciuridae), in Dibbeen Nature Reserve, Jordan. Zoologische Abhandlungen, 55.199.