واکاوی جایگاه حق بر محیط‌زیست در متون اسلامی

نویسنده

دکتری حقوق بین‌الملل عمومی، گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد قشم، هرمزگان، ایران

چکیده

با گذر زمان، حقوق اساسی انسان جلوه‌‌ای دیگر پیدا کرد، حقوقی که ناشی از حق همگانی و نسل جدیدی از خواسته‌های نوین بشری بود. یکی از مهم‌ترین خواسته‌های این نسل، بهره‌گیری و بهره‌‌مندی از محیط‌زیست سالم بود. این حق برای اولین بار در اعلامیه استکهلم نمود یافت و سپس در اسناد متفاوت به آن تاکید شد تا جایی که امروزه در جایگاه این حق هیچ‌گونه شبهه‌ای وجود ندارد. اما هدف اصلی این پژوهش بررسی جایگاه این حق در اسلام است. در مورد حق بر محیط‌زیست؛ آیات، روایات و قواعد فقهی به طور مستقیم و غیر‌‌مستقیم به آن اشاره کرده‌اند. خداوند در سراسر قرآن بر این امر تاکید کرده است که نعمت‌ها و این جهان را برای انسان و در تسخیر او قرار داده‌ است. به همین جهت بر جایگاه و اهمیت انسان در برخورداری از محیط‌زیست و بر برخورداری همگانی از محیط‌زیست تاکید بسیار کرده است. همچنین بر اساس سیره امامان معصوم، دو دسته از روایات وجود دارد. دسته اول، احادیث و روایاتی است که به حق برخورداری از محیط‌زیست سالم به صورت صریح‌‌تر اشاره دارد. دسته دوم به صورت غیرمستقیم به این حق اشاره کرده است. علاوه بر این در قواعد فقهی مانند قاعده لاضرر، اتلاف، تسبیب و احترام اموال، به حمایت و حراست از این حق اشاره شده است و ضمان شخص متعدی بر محیط‌زیست را شناسایی کرده است.

کلیدواژه‌ها


امامی قشلاق، م.؛ هاشمی، م.؛ محبی، م. و رستمی، و. 1397. حق بر محیط‌زیست سالم در پرتو اصول فقهی و اخلاقی، پژوهش‌‌های اخلاقی، شماره 31، 143 - 158
امیرارجمند، الف. 1373. حفاظت از محیط زیست و همبستگی بین‌المللی، تحقیقات حقوقی، شماره ١5، 323 - 436
اب‍ن‌ش‍ع‍ب‍ه‌، ح. 1380. ت‍ح‍ف‌ ال‍ع‍ق‍ول‌ ع‍ن‌ آل‌ال‍رس‍ول‌ ص‍ل‍ی‌ال‍ل‍ه‌ ع‍ل‍ی‍ه‍م‌، ترجمه ب‍ه‍راد ج‍ع‍ف‍ری‌، نشر دار الکتب الاسلامیه، تهران
اسلام‌‌پور کریمی، ع. 1387. محیط‌زیست سالم نعمت بزرگ خداوندی، مبلغان، شماره 104، 45 - 57
افتخار جهرمی، گ. 1382. حق بر محیط‌زیست با تاکید بر حق دسترسی به اطلاعات زیست محیطی، همایش حقوق محیط‌زیست در ایران، تهران
باقی، م. 1389. نسل‌های تازه حقوق بشر در راه‌ است، ماهنامه مهرنامه، شماره 7، ص 133
باقی، م. 1390. محیط‌زیست مسیله ماست، هفته نامه آسمان، شماره6، 47
جاوید، م. ج. و مکرمی قرطاول، ی. 1391. نقش کشورهای اسلامی در تدوین و تصویب اسناد جهانی حقوق بشر، مطالعات حقوق بشر اسلامی، شماره 1، 51 - 78
حسینی، ع. 1382. بازخوانی کتاب «فقه محیط زیست»، فصلنامه فرهنگ، شماره 31، 130 - 145
حکیمی، م. 1381. جهانی سازی اسلامی، جهانی سازی غربی، کتاب نقد، شماره 24 و 25، 105 - 124
ذاکریان، م. 1379. فرایند یکپارچگی نسل های حقوق بشر، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 157 و 158، 128 - 135
ذاکریان، م. 1383. مفاهیم کلیدی حقوق بشر بین‌المللی، نشر میزان، تهران
رحمانی، م. 1383. نگاهی دوباره به قواعد فقهی، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، شماره‌‌های 8 و 9، 179 - 212
رنجبرضرابی، الف. و آستانی، س. 1391. سلامت؛ بهداشت محیط و محیط‌زیست از منظر اسلام؛ قرآن و روایات، دومین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت محیط‌زیست، تهران
صلح چی، م. ع. و درگاهی، ر. 1392. بررسی ماهیت حقوق همبستگی: حقوق جمعی یا مردمی، پژوهش حقوق عمومی، شماره 41، 143 - 168
طوسی، ح. ر. 1394. مبانی توسعه در نسل‌های حقوق بشر از منظر قرآن، دوفصلنامه علمی ترویجی قرآن و علم، شماره 16، 51 - 72
فیروزی، م. 1384 الف، حق بر محیط زیست، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی، تهران
فیروزی، م. 1384 ب، مبانى حق بهره‏مندى از محیط زیست سالم در قرآن‏ کریم، ماهنامه رواق اندیشه، شماره 42، 65 - 78
قدیر، م. 1394. حق بر محیط‌زیست از منظر حقوق بشر بین‌‌المللی و اسلام، پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، دوره 2، شماره 2، 99 - 124
کلینی، م. 1365. الکافی، جلد سوم، دار الکتب الإسلامیه، تهران
گرجى، الف. 1363. اسلام و محیط زیست، مجله نور علم، شماره 4، 111 - 116
مطهری، م. 1373. مقدمه‏ای بر جهان‏بینی اسلامی، صدرا، تهران
مولایی، ی. 1386. نسل سوم حقوق بشر و حق به محیط‌زیست سالم، فصلنامه حقوق، دوره37، شماره4، 273 - 296
نوری طبرسی، م. ح. 1365. مستدرک الوسایل، جلد اول، موسسه آل‌البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم
هاشمی، م. 1397. حقوق بشر و آزادی‌های اساسی، نشر میزان، چاپ چهارم، تهران
یعقوبی، الف. 1380. اسلام و محیط‌زیست، مجله حوزه، شماره 106 و 105، 308 - 341
اسماعیلی، م. 1389. حفاظت از محیط‌زیست؛ حق و تکلیف همگانی، وب سایت خبرگزاری مهر،
http://www.mehrnews.com/news/1057193
چراغی، الف. 1390. محیط‌زیست و حقوق آن در قرآن، وب سایت تدبر،
http://www.tadabbor.org/?page=article&AID=259  
خادم جهرمی، ح. و حمایت‌‌خواه جهرمی، م. 1396. جهان‌بینی زیست‌محیطی اسلامی، وب سایت دایره‌‌المعارف بزرگ اسلامی،
https://cgie.org.ir/fa/news/179507
عمران، م. ی. 1392. دسترسی به حق محیط‌زیست سالم، وب سایت کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان،
http://www.aihrc.org.af/fa/audio/1436/ozone.html 
Moeckli. D. And Keller. H. And Heri. C. 2018. The Human Rights Covenants at 50: Their Past, Present, and Future, Oxford University Press, Oxford
Porrazzo. Emma. 2019. Jointly Building the Belt and Road: An Investigation of Defensible BRI Operationalization in Malaysia, B.A. thesis, Wesleyan University
Yahyaoui. Ekaterina. 2018. Human Rights and Power in Times of Globalisation, Brill, Leiden